Rada działa na podstawie i w granicach prawa, w szczególności na podstawie ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. 2021 poz. 478) i ustawy z dnia 3 lipca 2018 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2018 r., poz. 1669).

Organizację i sposób działania Rady, jej organy oraz ich kompetencje określa statut uchwalony przez Radę na posiedzeniu plenarnym.

Rada w swoich pracach kieruje się zasadą rzetelności, bezstronności i przejrzystości.

Rada współdziała z organami władzy publicznej w zakresie polityki naukowej państwa.

Organy władzy publicznej zasięgają opinii Rady w sprawach:
1) zasad działania i kierunków rozwoju systemu szkolnictwa wyższego i nauki, zarządzania uczelniami oraz w sprawach studentów, doktorantów i kadry naukowej;
2) projektu budżetu państwa w części dotyczącej szkolnictwa wyższego i nauki;
3) projektów aktów prawnych dotyczących systemu szkolnictwa wyższego i nauki.

Rada wyraża z własnej inicjatywy opinie w sprawach dotyczących szkolnictwa wyższego, nauki, kultury i oświaty; może również zwracać się w tych sprawach do organów władzy publicznej, jednostek n aukowych i uczelni, w tym o udzielenie wyjaśnień i informacji, zawiadamiając o tym ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i ministra właściwego do spraw nauki oraz innych ministrów.